از این سیاق دو احتمال تایید مى‏شود:

اول اینکه: این آیات اولین آیاتى است که از قرآن کریم بر پیامبر اسلام (ص) نازل شده.

دوم اینکه: تقدیر کلام" اقرا القرآن" و یا چیزى که این معنا را برساند مى‏باشد.

خلاصه مى‏خواهیم بگوییم آیه شریفه امر به مطلق قرائت نیست، و نخواسته با چشم‏پوشى از مفعول، فعل" اقرا" را به طور لازم استعمال کرده باشد، و نیز منظور از این دستور خواندن به مردم نیست و نخواسته با حذف متعلق (مردم) اقرء را در" اقرا على الناس" استعمال کرده باشد، هر چند که خواندن بر مردم هم یکى از اغراض نزول وحى است، هم چنان که در جاى دیگر فرموده:" وَ قُرْآناً فَرَقْناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلى‏ مُکْثٍ وَ نَزَّلْناهُ تَنْزِیلًا" «2»، و نیز کلمه" بِاسْمِ رَبِّکَ" مفعول فعل" اقرا" و حرف" باء" در آن زایده، و تقدیر کلام" اقرا اسم ربک"، یعنى بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ نیست.

آیا واژه «قرآن‏» مصدرى است از «قرا» به معنا «ردد» [ بازگو کردن و خواندن]، یا مصدرى است‏براى «قرا» به معناى جمع کردن؟ در این باب میان مفسران اسلامى اختلاف نظر است که به گونه‏اى مبسوط و یکسان چه در لغتنامه‏ها⁾ و چه در کتابهاى ویژه علوم قرآنى⁾ بدان پرداخته شده است. معیار فرهنگى‏اى که در این بررسى بدان استناد مىتوان کرد، مسلما قول نخست را برمى‏گزیند که «قرآن‏» را مشتق از «قرا» به معناى «ردد» مى‏داند. زیرا قرآن در مجراى فرهنگى شفاهى‏اى شکل پذیرفت که گردآورى و تدوین در آن نقش عمده‏اى نداشت. علاوه بر این که مجموعه وحى الهى در نخستین آیه‏ها و سوره‏هاى نازل شده، «قرآن‏» نامیده شده است. نیز در مورد قرائت آن از جانب فرستنده (جبرئیل) و از جانب گیرنده (محمد) ، همین نام به کار رفته است:

«ان علینا جمعه وقرا’نه فاذا قراناه فاتبع قرآنه‏».

(چرا که جمع کردن و خواندن آن بر عهده ماست!

پس هرگاه آن را خواندیم، از خواندن آن پیروى کن.

در آیه نخست عطف «قرآن‏» بر «جمع‏»، مغایرت آن دو را بیان مى‏کند. آیه دوم به نوبه خود قرآن را مصدرى از «قرا» به معناى قرائت، بازگویى و ترتیل، مى‏داند:

و رتل القرآن ترتیلا.

قرآن در اطلاق چنین نامى بر خود، بسته فرهنگى است که از طریق آن شکل گرفت، اگرچه تلاش کرد که با به کارگیرى این نام، که از جهت صورت و ساخت کاملا غیر مالوف و ناآشناست، از آن فرهنگ فاصله گیرد; و همین امر باعث‏بروز مناقشاتى میان دانشمندان شد که آیا قرآن [از ریشه قرء] به معناى قرائت است‏یا از [ریشه قرء] به معناى جمع کردن. جاحظ این نکته را دریافت که نامهایى مانند «سوره‏»، «آیه‏» و «فاصله‏»⁾ که قرآن بر خود و اجزاء خود مى‏نهد در شمار نامهایى است که مغایر بودن نص قرآنى با متون دیگر را آشکار مى‏سازد و این نکته درخور توجهى است. قرآن به لحاظ این که در تلقى و ابلاغ «شفاهى‏» است، به فرهنگ [رایج زمان خود] تعلق دارد; با این همه با برگزیدن نامهایى که بر اجزاء خود دلالت مى‏کند، از فرهنگ موجود فاصله مى‏گیرد:

«خداوند نامى را براى کتاب خود برگزید که به گونه‏اى اجمالى و نیز تفصیلى با نامى که عربها بر سخنان [ اشعار] خویش مى‏نهند، تفاوت دارد; مجموع کتاب خویش را، قرآن نامید همان گونه که عربها مجموعه اشعار خویش را دیوان نامیده‏اند; پاره‏اى از آن را سوره نامید که معادل اصطلاح «قصیده‏» است و پاره‏اى از سوره را آیه خواند که معادل «بیت‏» است و آخر آیه را فاصله نامید که در برابر «قافیه‏» در شعر است‏».

اگر این نامها به مثابه تفاوتى بیرونى جلوه کند، در عوض قرآن براى خود نام دیگرى را بر مى‏گزیند تا از رهگذر آن میان خود و روند عام فرهنگ [موجود] خط فاصلى کشد; قرآن خود را «کتاب‏» مى‏نامد، این نام براى نخستین بار در سوره «ص‏» که از حیث ترتیب نزول، سى‏وهشتمین سوره قرآن است  ذکر شده است:

(این) کتابى است مبارک که آن را به سوى تو نازل کرده‏ایم تا در[باره] آیات آن بیندیشند و خردمندان پند گیرند.

شکى نیست که اطلاق این نام بر قرآن تنها به معناى متمایز ساختن آن از سایر متون نیست; زیرا در واقع «قرآن‏»، نخستین متنى است که در تاریخ فرهنگ [عربى] جمع‏آورى شد و به مرحله تدوین رسید; البته به استثناى آنچه از طریق روایات و اخبار به دست ما رسیده است که حکایت از تدوین معلقات و آویختن آنها بر دیوارهاى کعبه مى‏کند و اگر تدوین معلقات با فرض صحت انتساب آنها به منظور ستایش از برخى متون برجسته، حادثه‏اى جزئى به شمار آید، در عوض اشتیاق زایدالوصف پیامبر و مسلمانان بر تدوین هر آیه تازه‏اى از وحى [ نص قرآنى] آن هم در چارچوب فرهنگى شفاهى که براى انتقال توده انبوه اطلاعات [ نصوص] خویش اساسا بر حافظه و نقل شفاهى متکى است پدیده‏اى کاملا نو به شمار مى‏آید. از این منظر، مى‏توان نص قرآنى را حد فاصل میان دو مرحله از تاریخ فرهنگ عربى دانست: مرحله شفاهى و مرحله تدوین.

اطلاق نام «کتاب‏» بر قرآن معناى عمده دیگرى را نیز به همراه دارد. زیرا [در آن دوران و مبتنى بر سنت قدیمى،] صفت «اهل کتاب‏» کاملا در تضاد و تقابل با صفت «امیان‏» [ ناخوانده‏ها] به کار مى‏رفت; چراکه صفت نخست‏به یهودیان و مسیحیان اشاره دارد، در حالى که صفت دوم، مشرکان عرب و بت‏پرستان را شامل مى‏شود. صرف‏نظر از این گفته ابن‏خلدون که عالمان یهود:

«از بادیه‏نشینان حجاز بودند و از صنایع و علوم اطلاعى نداشتند و حتى از دانش شریعت و فقه کتاب و مذهب خودشان نیز آگاه نبودند.

تنها به دلیل آن که آنان اهل کتاب بودند و شریعتى داشتند موجب مى‏شد که از احترام و ستایش «امیان‏» یا عربهاى مشرک و بت‏پرست، برخوردار شوند.

به همین سبب خدیجه براى کسب یقین از حقیقت آنچه که پیامبر در غار حرا دیده بود، یکسره او را نزد ورقة بن نوفل برد:

ورقة بن نوفل در دوران جاهلیت، آیین مسیحیت را پذیرفته بود، وى به زبان عبرى مى‏نوشت. و به زبان عربى انجیل را بسیار مى‏نوشت‏.

در این مرحله قرآن، از یک سو با اطلاق نام کتاب بر خود در پى آن بود که میان خود و فرهنگ رایج «امیان‏»، خط فاصلى بکشد و از سوى دیگر سعى داشت‏با توصیف خود به عنوان «کتاب عربى‏» و یا «بلسان عربى‏» از فرهنگ «اهل کتاب‏» نیز فاصله گیرد. این تمایز فى نفسه مهم است; زیرا نشان‏دهنده نقشى است که مى‏باید قرآن آن را در چارچوب فرهنگ، بر عهده مى‏گرفت; زیرا همان طور که اشاره کردیم نص قرآنى به مثابه حد فاصل میان دو مرحله شفاهى و تدوین به شمار مى‏آید. قرائت‏خاصى از نص قرآنى که بر پایه ترتیب نزول آیه‏هاست، مى‏تواند حقایق بسیارى را در مورد حرکت تکاملى قرآن در چارچوب فرهنگ، خواه در زمینه شکل‏گیرى و خواه در زمینه شکل‏دهى، به دست دهد; اگرچه دست‏یابى به ترتیب و تدوین دقیق آیات برحسب نزول به سعى بلیغ پژوهشگران نیاز دارد.