در فرهنگ پیش از قرآن مفهوم

«کتابت‏» [به نوعى] با پنهان داشتى و خفا معناى لغوى وحى متضمن آن است پیوند داشت; به همین سبب صاحب لسان العرب «کتابت‏» را در زمره معانى مختلف وحى برمى‏شمرد. اما در قرآن، وحى به معناى کتابت‏به کار نرفته ، تسجیل  ، تثبیت [ ثبت کردن] و یا به معناى فرض و ایجاب( واجب کردن) به کار رفته است. [صرف نظر از قرآن] در اشعار جاهلى نیز کتابت‏به معناى وحى، یا بهتر است‏بگوییم وحى به معناى کتابت، آمده است. لبید بن ربیعة [شاعر پرآوازه دوران پیش از اسلام] در معلقه خویش مى‏گوید:

«فمدافع الریان عری رسمها خلقا کما ضمن الوحی سلامها»

«[شهر و دیار و خانه‏هاى یاران] بر دامنه ریان از اطراف آبگذرها [ویران و] پراکنده شده‏اند. آثار این دیار چون نقشى بر سنگ هویداست.»

وزش بادها آثار و نشانه‏هاى [شهر ریان را از اطراف] آبگذرهاى ریان، زدوده است چندان که نمى‏توان آنها را مانند نقش بر سنگ دید. سنگ، نقش و نگار حک‏شده (کتابت) را پنهان نمى‏کند یا بهتر است‏بگوییم آشکار مى‏سازد، از این رو نقش و نگارهاى آن سنگ براى شاعر، «عارى‏» از هر معنایى است. حقیقت‏براى شاعر، این است که کتابت که دلالت پنهانى دارد (وحى) همانند آبگذرهاى ریان است که بر اثر وزش بادها پنهان شده و یا نشانه‏هاى آن از میان رفته است. کتابت در اینجا براى فرد امى دلالتى دارد، اما دلالتى پنهان که قادر به گشودن ابهام و غموض آن نیست. او مى‏پندارد که قادر به درک دلالت است اما در حقیقت دلالت پوشیده و مبهم است، اما این پوشیدگى در ذهن بیننده کتابت پدید نمى‏آید مگر او بداند که کتابت ، دال است، ولى دلالت آن براى او پوشیده و مبهم است. حالت‏شاعر در برابر کتابت/ وحى در اینجا همانند «علقمه‏» در برابر بانگ شترمرغ نر و جفتش است. علقمه شاعر مى‏داند که این اصوات براى آنها دلالتى دارد، اما معناى آن براى شاعر، مبهم و در نتیجه غیرقابل درک است. به همین سبب او بانگ آنها را به سخنان مبهم رومیان در کاخهایشان تشبیه کرده است.

به همین معنى براى شخصى که رازهای خویش را مى‏پوشاند این مثل آمده است: «وحی فی حجر» ابوزید قرشى در توضیح و شرح این مثل به خطا رفته است. او چنانکه صاحب لسان‏العرب نقل مى‏کند مى‏گوید: همان‏گونه که سنگ، سر چیزى را براى کسى فاش نمى‏دارد، من هم سر خویش را با کسى در میان نمى‏گذارم و کتمان مى‏کنم. ابوزید در این مثل، انسان را با سنگ مقایسه کرده است، حال آن که مى‏باید «سر» با «وحى‏» مقایسه شود. بدین ترتیب معنا چنین خواهد شد: «سر تو مانند وحى در دل سنگ است‏»، کسى آن را درنمى‏یابد. بى‏گمان این مثل در قلمرو فرهنگ شفاهى که کتابت در آن متنى مبهم و نامفهوم قلمداد مى‏شد معنادار بود. شاید بتوان گفت که به خطا رفتن ابوزید در شرح معناى مثل برخاسته از تاثیر نص قرآنى در فرهنگ [عربى] است که به موجب آن مفهوم کتابت [از قلمرو] معنایى وحى حذف شد.